Нүд алдам уудам хээр тал

                                    Хачин чимээгүй шарланхан халиурч

                                    Дэлхийн чимээ болсон царцаахай нам гүм,

                                    Дээр тэнгэрт л тогоруу дуугарнам.

                                    Алтан дэлхийн гандсан шар мандлаас

                                    Аятайхан хачин сонин үнэр ханхлан

                                    Хиргис хүүр дээх хүн чулууны духнаас

                                    Хөлс гоожсон шиг хяруу хайланхан барзайнам.

Энэ бол сэдэв, хэлбэрийн хувьд ч тэр, хэл найруулгын хувьд ч тэр яах аргагүй эртний монгол шүлгийг санагдуулдаг юм. Энэ шүлэгт хээр тал, царцаахай, тогоруу, хиргис хүүр, хүн чулуу гээд яах аргагүй дорно дахины яруу найргийн сэдэв өгүүлэмж, тэр тусмаа эртний сонгодог шүлэглэлийн шинж төрх нэвт шингэсэн байгаа нь харагдаж байна. Түүнийг уншсаны  дараа дэлхийн үрчлээт магнай болсон Төв Азийн уудам Их хээр тал бүхий л үүх түүхээрээн хамран үзэгдэх шиг болж, эхлээд тал өөрөөн буй болж, дараа нь талын анхны амьд эд эс болсон өвс ургамал, царцаа голио үүссэн нь нүднээ дурайж, улмаар талын энгээр болж өнгөрсөн хүмүүн төрөлтний буурал түүхийн үлгэр туулийг өдгөө бидэнд өнгөрсний /хиргис хүүр/ дээр боссон хүн чулуу хайлан хүүрнэх шиг болох төдийгүй, энэ нь бас чанагш эцэс хязгааргүй ийн үргэлжлэх болно оо гэдгийг сэтгэн ойлгуулж буйгаар нь эртний яруу найргийн мөнөөх чухаг чадамж багтаамж илэрч байгаа юм. Учир нь дорно дахины сонгодог шүлэглэлийн нэг онцлог буюу далдын шидэт увьдис нь яг эгүүн мэт, шүлгийг уншаад дууссан хойно ч санаа нь үргэлжлэн хөвөрч байдаг тэр л ёсон болой. "Шүлэг төгсөвч утга үргэлжилмүй” буюу "Үгээр эс хэлэвч утгаар хөтлөхийн үлгэр” гэгч чухам энэ буюу.

Өдгөө хэрэв та хөдөө салхинд явбаас дэлхийн магнай болсон Монголын буурал эртний Их хээр тал огтын чимээ аниргүй дүнсийн нойрсож, гагц оршин буй дүр төрх нь л хүмүний мэлмийд тусч, дээр хөхрөгч хязгааргүй хөх тэнгэрийн дор шаргалтан халиурч байгаа. Оросоор Великая Степь гэдэг үгийг ингэж буулгадаг. Буцаж буй цагийн аясыг сэтгэлд шивнэж харвис нэвт үлээсэн хүйтэн салхийг мэдрэн ахууд элдвийн санаа оноо сэтгэл ээрэн эргэлдэнэ. Оросын их эрдэмтэн Лев Гумилёвын "Древняя Русь и Великая Степь” алдарт бүтээлийг "Эртний Орос ба Агуу уудам тал нутаг” гэж орчуулсан байсан. Агуу уудам тал нутаг хаа ч байж болно, харин Их хээр тал гэдэг нэр бол зөвхөн Монголын тал нутгийг заасан оноосон нэр мөн. Дээр нь их нуршжээ. Нэг ухагдахууныг дөрвөн үгээр буулгасан нь яавч оноосон нэр болж чадахгүй. Үүнийг тайлбар орчуулга гэдэг. "Этногенез и Биосфера Земли” хэмээх бүтээлийнх нь нэрийг "Газар дэлхийн удам угшил хийгээд шим мандал” гэж баахан сунжруулж, дээр нь буруу буулгасан байх юм. Уг нь "Дэлхийн шим мандал ба угсаатны гарваль” гэмээр. Газар дэлхийн удам угшил огт биш, дэлхийд юуных нь удам угшил байхав. Харин дээр нь аж төрж ирсэн үе үеийн олон угсаатан үндэстэнд угшил гарваль бий. Тийм учраас номын нэрийг хойноос нь урагш нь буулгаж орчуулах ёстой. Хоорондоо холбоотой энэ хоёр ухагдахууны нэг нь нөгөөтэйгөө нөхцөлдсөн холбоос нь тийм юм. Дэлхийн шим мандал буюу амьд ертөнцөөс дээр нь амьдарч байгаа хүмүүс, үндэстэн ястны хувь заяа хамаардаг учир шалтгааныг нээсэн бүтээл шүү дээ. "Нэр томьёо буюу оноосон нэр гэдэг товч бөгөөд тодорхой байх хэл шинжлэлийн тогтсон журам ёс бий.

Энэчлэн "Хөх тариан талбайн ирмэгт”, "Аварга том далавчтай өвгөн”, "Тэвчихийн аргагүй хөнгөн оршихуй” зэрэг романы нэрийг оновчгүй, буруу оноосон байх юм. Зүй нь "Тэвчишгүй хөнгөмсөг оршихуй” гэж оноосон бол илүү оновчтой болох байлаа. Талбайн захад гэхээс ирмэгт гэхгүй. Аварга, том гэдэг хоёр үг нэг л утгыг илэрхийлдэг, нэг нь бичгийн хэлний, нөгөө нь ярианы хэлний үүрэгтэй үгс. Тэвчихийн аргагүй гэхээр оноосон нэрэнд уртдаад, тэвчишгүй гэвэл болоод явчихаж байна. Хөнгөн, хөнгөмсөг гэсэн үгс ч огт өөр утга илэрхийлдэг. Манай нэрт орчуулагч Д.Болдбаатар, Халед Хоссений "Цаасан шувуу наадуулагч” романыг орчуулж, надаар өмнөх үг бичүүлсэн билээ. Тэгэхэд "Цаасан шувуу тоглуулагч” гэж байсан нэрийг нь би өөрчилж зассан юм. Бодоод байхад нэр нь нэг л оновчгүй, сонсголонгүй байсан. Тэг тэгсээр сая "Цаасан шувуу наадуулагч” гэсэн үгийг сонгож эрхэм нөхөрт хэлэхэд дуртайяа зөвшөөсөн юм. Аливаа ном бүтээлд редакци буюу хянан тохиолдуулж ариутган шүүх явдал хэчнээн чухал байдгийг л би эдгээр жишээгээр хэлээд байгаа хэрэг. Харамсалтай нь өнөөдөр манайд ийм чухал ажил бараг үгүй болжээ... Гэвч үг олдож, үхэр холдох нь, ийм хэлүүштэй хэлэлцүүштэй зүйлс олон байгаа ч энэ тухай түр орхизноё.  

Бичгийн мэргэд, найрагч зохиолч нар үеийн үед намрын тухай шүлэглэн дуулж, сэтгэлийн өнгө аясаа илэрхийлсээр иржээ. Их зохиолч Д.Нацагдорж, Г.Сэр-Од нарын олон хүн намрын тухай яруу сайхан шүлэг үлдээсэн байдаг. Тэр бүгд намрын өнгө аясаа дагаад ямагт уйтгар, гуниг, сэтгэлийн уруу дорой байдлыг илэрхийлсэн байдаг. Их зохиолч Д.Нацагдорж:

Өглөөний хяруу сувдын адил гялтганан бууралтахад                                            

Гадаа сойсон морь бүг бүг, бөн бөн чичирнэ.                                                            

Гэрийн эзэн эртлэн, үнэг чоныг гөрөөлөхөөр одоход                                    

Эхнэр хүүхэд аарц нэрж, түүнийг хүлээнэ.

Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад                                          

Хөгшид залуусын сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө.                                         

Шарласан модны навч хоёр нэгээр унахад                                                          

Сэтгэлийн доторх уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно

хэмээн шүлэглэж, бас цэл залуухан хорин гуравтайдаа Монгол найргийн тэнгэрт мөнхөрсөн авьяаслаг шүлэгч Г.Сэр-Од:

Цацаглан сугсрах ногоон хиаг сэрүүн хонгор салхинаа                                 

Цалгилан үелзэх нэлэнхүй хөдөлгөөнөөр далайн давалгааг дүрслээд

Цавьдартан ухаарах дэлхийн хөрс ногоон хуягаа тайлж

Царцаахайн час часхийх төмөрлөг дуун намрыг урин шагширна...

гэх зэргээр Данзанравжаа, Гүлранс, Инжиннаш, С.Буяннэмэх, Б.Явуухулан, Ж.Бадраа, Д.Пүрэвдорж, Б.Лхагвасүрэн, Д.Нямсүрэн гээд намрын тухай бичээгүй найрагч шүлэгчдийг нэрлэхүйеэ бэрх ээ.

Дорно дахины тэжээхүй ухааны сургаалд хэт их санаашрах нь элгэнд халтай, хэт их шаналж гуниглах нь ходоодонд халтай, хэт их аюух нь цөсөнд гэмтэй, хэт их догдолж баярлах зүрхэнд муу... гэсэн байдаг нь тун үнэн юм. Хуучны хүмүүс хүүхэд ээж аавыгаа дэндүү их санаж үгүйлэхэд "бэтгэрчих вий” гэдэг байсан. Хэтрүү их санааширч үгүйлсээр байгаад элгэнд нь бэтэг ургачихна гэж болгоомжилж байгаа нь тэр. "Бэтгэртлээ санах” гэдэг үг ийм учиртай. Бас цөсөө хагартал айх гэдэг үг бий. Хэт их аж цочсоноос цөс хагардаг гэмтэй аж. Түүн мэт хэтрүү их гуниглах нь ходоод гэмтээдэг гэнэ. Сэтгэл санаа байнга тавгүйтэх, оюуны их ачаалал, бухимдалтай байх, хүчтэй шаналж санаа зовох нь ходоод үрэвсэж өвчлөх гол эс үүсвэр болдгийг шинжлэх ухаан тогтоосон билээ. Дахиад л үг олдож, үхэр холдох нь. Гэвч... 

Намрын тухай дандаа ийм уйтгар гуниг төрүүлсэн, сүүрс алдуулж сэтгэл шимшрэм шүлэг найргууд л байдаг юм уу гэвэл үгүй. Сэтгэл сэргэж, хөөрөн баясам, өнийн дурдатгал сэргэж түүгээрээ жигүүрлэн нисэм яруу сайхан шүлэг дууллууд бий. Намрын гунигланги өдрүүд үргэлжилж байхад дан гунигийн дууллууд жишээ болгосонд хүлцэл өчиж, сэтгэл сэргээм тийм нэгэн жишээг иш татсу. Энэ бол нэрт яруу найрагч, дууны шүлгийн аваргуудын нэг Д.Цэдэвийн "Алтан намар” хэмээх сайхан дуу билээ. Олон үеийн залуучуудын сэтгэлд оюутан цаг, намрын их ургацын ажил үйлсийн мартагдашгүй сайхан дурсгалт өдрүүдийн яруу дуулал болсон энэ дууг сонсох бүрт таны сэтгэл цэлмэн сэргэж, магнай тэнийн баясдаг буй заа. Энэ дууг сонсох бүрт намар цагийн гунигт аяст автсан сэтгэлийн байгалийг эрхгүй сэргээн баясгаж, залуу нас, оюутан аху цагийн намрын их ажил, хөдөө нутагт тариан талбай, хадлангийн дэнжид өнгөрүүлсэн дурсамжит өдрүүд эргэн санагддаг билээ. Хэрвээ танд энэ дуу ойр байгаа бол даруй сонсогтун:  

Ургацын талбайд хөгжөөн тасрахгүй
Уудам бэлчээрт шуугин татрахгүй
Алтан намар он жил улиран дуурсгалтай
Аяны шувуудыг дагаад нисчихгүй нь сайхан

Ай даа намар цаг
Алтан сайхан цаг
Ай даа намар цаг
Амьдрал тэтгэх цаг

Бодол хүслийн жигүүр цуцахгүй
Борхон зүрхний хайр дундрахгүй
Алтан намар эсэн энхийн ерөөлтэй
Аясын салхийг дагаад хийсчихгүй нь сайхан

Дахилт:

Ижилдсэн нөхдөө мартахын аргагүй
Эгшиг дуугаа таслах учиргүй
Алтан намар аялгуу айзмын уянгатай
Алслах нарыг дагаад буцчихгүй нь сайхан...

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Хэлбичгийн ухааны доктор Я.Ганбаатар